Төр Төмбөгөр
БНХАУ-ын гадаад мэдээллийн албан ёсны цорын ганц агентлаг Xinhua: “шинжээчид Монгол Улсын Засгийн газар дахин зээл авахгүй бол 2017 оны дөрөвдүгээр сар гэхэд дампуурна” хэмээн дэлхийгээр нэг зарлав.
Ингээд л муу ам дууссан бол сайхан байлаа. Олон улсын байгууллагууд, банкныхан, зурхайчид бүгд хонин жилийг таагүй байдлаар зуржээ. Гол зүйлсийг дурдахын хамт үнэн байх магадлалыг шинжих гэж л үүнийг бичиж байгаа юм.
Хамгийн бодитой таамаглалууд
Дэлхийн валют арилжааны томоохон тоглогч Saxo Bank 11 дэхь удаагийн уламжлалт таамаглалаа дэлгэлээ. Тэдний шинжээч Оле Хансен 2014 оны таамагтаа нефтийн үнэ баррель нь 80 доллароос ч доош орно гэдгийг хэлж чадснаараа гайхагдаж байгаа юм. Дэлхийг хамарсан олон зүйл таамагласнаас бидэнд хамаарах нь үр тарианы үнэ өсөх, хомсдолд орох магадлал байх.
Яагаад гэхээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг тариаланчдын эсрэг цуврал арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байгаагаа ил тод зарласан билээ. Тэрбээр эхний ээлжинд импортоор буудай, гурил оруулж ирэх зөвшөөрлийг олгох замаар нэгэнт хураагаад авчихсан 350 мянган тонн тариаг үнэгүйдүүлж, хог болгох шийдвэр гаргав. Дараа нь 2014 оны ургацанд олгохоор амласан урамшууллыг өгөхгүй гэж гэдийсэн байна.Эцэст нь энэ жилийн тариалалтыг Засгийн газар огт дэмжихгүй гэдгийг мэдэгджээ.Энэ нь тариалан эрхлэгчдийн зүгээс зардал ихтэй, эрсдэл өндөртэй буудайг тариалахгүй байхаас аргагүй сонголт хийхэд хүргэх юм. Тийм нөхцөлд Ч.Сайханбилэг, Ц.Баатарсайхан хоёртой хариуцлага тооцох ёстой болж байгааг эртнээс анхааруулж, сануулахад илүүдэхгүй байх. Ховд нутгаас гаралтай гэдгээрээ сүжирч буй энэ хоёр хүн тариаланчдын хэлээд байгаа шиг 15 сая долларын борлуулалт, 3 сая долларын ашгийн төлөө монголын газар тариаланг унагааж байгаа бол хожим үүрэх зэм хүндхэн байх ёстой.
Хонин жилийн хүнсний зурлага
Saxo Bank 2015 онд үр тарианы хомсдол үүсч, үнэ өснө гэдэг таамаглалаа Исландад уугиж буй Бардарбунга галт уулын дэлбэрэх хугацаа, агаарт хүхэрт хий, үнс, тоос утааг хэдий хугацаанд цацах зэрэг тооцоонд үндэслэн гаргасан байна. Ирэх наймдугаар сараас өмнө аймшигт дэлбэрэлт болох бөгөөд 2-3 сарын турш Европын тэнгэр хүхэрт хүчлийн хий, үнс нурмаар бүрхэгдэж, агаарын тээвэр болон газар тариалан асар их хохирол амсах гэнэ. Ургац 40 хувь алдагдах төлөв үүссэн тул хүнсний үнэ өсөх нь тодорхой гэж Saxo Bank-ны шинжээч Жон Харди хэллээ. Бардарбунга галт уулын талаар нэмэлт мэдээлэл өгөхөд 2010 онд энэ уулын нэг оргил Eyjafjallajцkul дэлбэрч европт ихээхэн төвөг тарьж байсан. 1783-1784 онуудад Исландийн Лаки галт уул уугиж, дэлбэрснээс улбаалаад баруун Европ тэр чигтээ хүхэрт хүчлийн хийнд хордон, ургац алдаж өлсгөлөн болжээ. Өлсгөлөн нь үймээнд түлхэж, улмаар Францын хувьсгал дэгдсэн түүхтэй. Бардарбунга уулын айсуй дэлбэрэлт нь манай гариг дээр сүүлийн 10 мянган жилд үзэгдээгүй нүсэр хэмжээтэй болох бөгөөд дэлхийн уур амьсгалд эрс өөрчлөлт авчрах, үүнээс үүдсэн нийгмийн сөрөг үзэглүүд ар араасаа цуврах шинжтэй байгааг шинжээчид анхааруулж байгаа юм.
Монголын сайхан Засгийн газар харин байгалийн сүр хүчний эсрэг ажиллахаар шийдэж байгаа нь аргагүй л шийдэмгий засгийн газар юм гэсэн “омогшлыг” төрүүлж байна. Энд нэг эргэлзээтэй зүйл нь Монгол Улсын “Жинхэнэ Ерөнхий сайд” болсон С.Баярцогт огт дуугарахгүй байгаа явдал юм. Тэрбээр ЗГХЭГ-ын дарга болохоор УИХ-ын гишүүдэд асуугдаж байхдаа өөрийгөө газар тариалангаар амьдардаг, жилдээ 18 тэрбумын орлого тариалангаасаа олдог хэмээн сайрхаж байсан билээ. Ч.Сайханбилэгийг ил, далдаар залж байдаг энэ хүн газар тариаланг багалзуурдах санаачлагыг гаргаж өөгшүүлсэн байж тун мэдэх нөхцөл байдлууд үүсээд байна. Тэрбээр оны өмнөхөн газар тариалангийн бүс нутгийг хяналтандаа авах үүднээс Сэлэнгэ аймгийн АН-ын даргаар өөрийн гар хөл болсон Б.Баярхүүг тавьсан байдаг.
Сэлэнгийг хяналтандаа авахын төлөөх тэмцэлд Таван богд”-ын Ц.Баатарсайхан дүү Ц.Отгонбаатарыгаа түлхсэн бөгөөд Б.Баярхүүг дарга болох тохироонытөлбөрт буудай импортлох эрх авахаар тохирсон гэсэн явган яриа нь өнөөдөр биеллээ олоод байгаа юм. Эндээс харахад жинхэнэ ЕС С.Баярцогт үзүүлэнгийн ЕС-аа шахаанд оруулж тариаланчдын эсрэг хөдөлгөсөн байх бүрэн магадлал байна.Сэлэнгийн сонгогчид С.Баярцогтыг дэмжихээ больсон учраас монгол хүнд баймгүй өш авах маягаар асуудалд хандаж байгаа гэсэн таамгийг ч тариаланчид хэлэх ажээ. Бодитоор тооцож үзвэл С.Баярцогтын тариалангаас 1,8 тэрбум төгрөг жилдээ олдог гэх мэдээлэл нь хуурмаг байж магад, эсвэл асар их ашиг сонирхлын зөрчлийг агуулсан мэдээлэл байж болох талтай. Учир нь тэдний аж ахуй жил бүр 2000 га-д тариалдаг. Нэг га-аас авч байсан ургац нь 16 центнер. Ганцхан удаа 2009 онд л зарим талбайгаас нь 20 центнер тариа га-аас авч байсан түүхтэй гэнэ. Үүгээр тооцвол жилдээ 32 мянган тонн буудай хурааж авдаг, түүний нийт орлого нь хамгийн өндөр үнээр бодоход (албан тушаалаа ашиглах тохиолдолд л энэ боломжтой) 1,6 тэрбум төгрөг болох нь. Дэлхийн хамгийн сайн тариаланчийн ургац ч чанарын хувьд бүх талбайдаа жигд ургадаггүй гэдгээс бодвол монголд энэ нь бараг боломжгүй тоо. Үүнээс дор хаяж 60 хувь зардал болдог, тодорхой хэсэг нь үрийн нөөц болж үлдэх ёстой гэх мэтээр тооцвол жинхэнэ ЕС маань жилдээ тариалангаас 0,7 тэрбумын орлого олох магадлалтай ажээ. “Хятадын Монголын иргэн” гэж банкны анкет дээр өөрийгөө тодорхойлогч энэ эр орлогоо хөөргөж мэдүүлдэг, эсвэл тариалангийн орлогоор халхавчилж өөр орлогоо ил болгодог байх сэжүүр байгааг холбогдох байгууллагууд эвтэйхэн шалгаад, тодруулчихад гэмгүй байх. Хөрөнгө орлогын мэдүүлэг дээр компанийн нийт орлогыг бус өөрт ногдох орлогыг л бичих ёстой гэдгээс энэ хардлага гарч байгаа юм.
Европт ургац алдах нь тодорхой болж байгаа мэдээлэл нь ОХУ-д барууны хоригийн эсрэг гаргаж тавих сайхан тамга хөзөр болж байгаа тул тэд энэ жил дэлхийн үр тарианы 30 хувийг хангадаг чадамжаа үүний эсрэг ашиглахаар тооцоолж буй. Үр дүнд нь богинохон бодолтой Засгийн газраар удирдуулсан монголын ард түмэн элгээрээ хэвтэх юм.
Гадна дотны бүхий л зурхайчид, шинжээчид 2015 онд байгаль дэлхий ээлгүй байна хэмээн таамаглажээ. Монголын түүх, уламжлалд ч хонин жил доодост ээлгүй, идэш хомстдог гэж үздэг юм байна.Үнэн байх магадлал нь дээр дурдсан мэдээллээс өөр олон сэжүүрээс тодорч эхэллээ.
Оросын одон зурхайч, телевизийн сэтгүүлч «Павсекакий» хочит Виктор Богдановоросын хувьд 2015 оны зун тариаланд ээлтэй байж, арвин ургац авна, гэхдээ үнэ нь өснө гэжээ. Зохиолч,зөнч Александр Полюх рублийн ханш тогтворжиж, европт үүссэн хомсдлыг орос өөртөө сайнаар эргүүлнэ хэмээн таамаглаж байна.
Америк үзмэрч Жоди Сенкирик байгаль доройтох тухай таамаглалыг өөрийн зүгээс батлаад, бодлогогүй хүмүүс үүнд нь илүү их нэрвэгднэ гэсэн нь бид болж таарч байх шиг. Тэрээр нэмж 6 сард Өмнөд америкийн зүүн хойноос Атлантын далайг ташуу зүсэн АНУ-ын зүүн эрэг дагуу 5-р категорийн хар салхи шуурч, цунами, газар хөдлөлт дагалдна. Энэ зурвас бүс нутаг нь дэлхийн үр тарианы голлох бүс нутаг учир хүнсний хомсдол зайлшгүй болж ирж байна. Америкийн цаг уур судлаачдын 2015 оны таамгаар Калифорни муж орчим өнгөрсөн жилийнх шиг гантай байх нь. NASA Калифорнид 42 куб.километр ус яалт ч үгүй дутагдахаар байгааг тооцоолон гаргажээ. Энэ нь ахиад л хүнсний хомсдлыг ёрлон дохиолж байна.
Оросын Онцгой байдлын яамны сайд В.Пучков 2015 онд байгалийн гамшиг ар араасаа цуварч газар хөдлөлт, үер, түймэр, гео соронзон шуурга,цаг уурын тааламжгүй нөхцлүүд нэрвэх төлөвтэй байгаа тул хүнсний хангамж, бэлэн байдалд онцгой анхаарч ажиллахаа мэдэгдлээ.
Зурхайчид хонин жил монголын ард түмэнд их төлөв таагүй нөлөөлдөг, идэш хомстдогийг өнгөрсөн хонь жилүүдийн баримтыг дурдан нотлож байгаа юм. Сүүлийн 100 жилд 1919, 1931, 1943, 1955, 1967, 1979, 1991, 2003, 2015 онуудад хонь жил тохиож байна. Эндээс 1919 оны намар Сюй Шү Жанаар удирдуулсан 10 мянган гамин цэрэг Монголд түрэмгийлэн орж, Их Хүрээг эзлэн автономит эрхийг устгах ёслолыг хийсэн гутамшигт түүх бий. Монгол даяар эдийн засаг муудан цай, гурил зэрэг хэрэглээний бараа хомсдон хятад данжаадууд гаарч байлаа. Ард түмний хорсол дээд цэгтээ хүрснээр хувьсгалт бүлгүүд байгуулагдан хятадуудыг хөөж гаргах аргыг эрэлхийлэх болсон нь тэрхүү хонин жил бөлгөө.
1931 оны хонин жил МАХН-ын Төв Хорооны тогтоолоор: “Хар, шар феодлуудыг цөмийг аймгуудын төв дээр нүүлгэн ирүүлэх ажлыг гүйцэтгэх, харгис нударган баячуудыг ба цагааны үлдэгдлүүдийг баривчлан авах явдлыг кампани болгон… Дотоодыг хамгаалах газруудаас өдөр тутмын хэрэг дээр биелүүлэн … баривчлан авч гүйцэтгэх”-ийг зааснаар Их хэлмэгдүүлэлт эхлэсэн. Хэлмэгдэгсдийн ар гэр, үр хүүхэд, хамсаатнуудыг өлбөрч үхтэл нь дарамталсан жишээнүүд ч бий.
1943 оны хонь жил дэлхийн дайн ид үедээ байснаас гурил, будаа нүдний гэм болж, махнаас өөр идэх юмгүй болж хивгээр сэтгэлээ хуурдаг байсан гэж хууччуул дурссан нь бий.
1991 оны хонь жилийн тарчигийг бүгд санаж байгаа. Хорьдугаар тогтоол гэж түйтгэр төгрөгийн худалдан авах чадварыг хоёр дахин унагаж, дэлгүүрийн лангуун дээр давснаас өөр зүйл байхгүй болсон эмзэг түүх. Гурил, будаа нүдний гэм болсноос картаар олгож байлаа.Өдөржин урт дараалалд зогсож ширхэг талх, кило гурил картаар авч байсан гунигт дурсамж бүдгэрч амжаагүй яваа.
2015 оны хонь жилийн эцсээр хүнсний хангамж түвэгтэй байдалд орох шинж тэмдэг үүсэж байгааг бид одооноос харж байна. Хэрвээ энэ жил Ерөнхий сайдын занал биелж, импортын буудайгаар үндэсний тариаланчдыг цохиж унагаад, урамшуулал олгохгүй, ахиж өгөхгүй гэдэг үнэн бол тариаланчид унацтайгаар нь рапс голлож тарих нь ойлгомжтой. Оросууд үнээ өсгөнө.Ц.Баатарсайхан тэр цагт өнөөгийнх шигээ баатарлаад хямд олоод ирж чадвал хагартлаа баяжиж, ардын баатар болох нь тодорхой.
Хонин жилийн улс төрийн зурлага
Бурханч лам Пүрэвбатын олны хүртээл болгосон Цөвүүн цагийг гэтэлгэх VIII Богдын лүндэн гэдэгт хонин жилийн улс төрийн талаар тодорхой айлдсан байх юм. Түүнд өгүүлснээр”тэнгэрийн хилэн их болж, хан хурмаст болон найман аймаг, лусын хаад, элдэв шашны сахиус, савдагууд ихэд хилэгнэн орос, хятадууд хөнөөл авчрах болно. Са, Э, Я, А, На хэмээх нэртэй хүмүүс монголын цогт эрдэнийг гундаах” ажээ.
Са гэдэг нь ерөнхий сайдыг хэлээд ч байх шиг, Э нь Энхсайхан бололтой. А болбоос Алтанхуяг биз. Я, На хоёрын талаар таамаг алга. Монголын цогт эрдэнэ гэдэг нь газрын баялаг, нөөц гэдэг бүхэнд ойлгомжтой. ТТ-г хувьчлах нэрээр цогт эрдэнийг гундаах гэж байгаа хүмүүс бол яалт ч үгүй Э, Са, А нар болж таарна.”Чаддаг юм бол намайг шүүхэд өгөөрэй” гэж байгаад үнэнийг бичдэг Баабарын “Ерөн найман он” цувралыг ахин нэг харцгаая. “М.Энхсайхан эднийг Эгийн цахилгаан станцын төслөөс 20 сая доллар олж өгнө гэж хууран урхиджээ… 250 сая долларын өртөгтэй Эгийн усан цахилгаан станцыг Чехийн хэн ч мэдэхгүй жижиг компани өөрийнхөө хөрөнгөөр бариад тэндэр олж өгсөн харцуулд 20 сая доллар бэлэглэнэ гэдэг чухам тэдэндээ л таарсан үлгэр байлаа. Эднийг Энхсайхан нэгтгэн Элбэгдоржийн Засгийн газрын эсрэг тухиран тавьлаа.Ер нь эд мөнгө, эрх мэдэл, албан тушаал олж авахын тулд үгсэн бүлэглээд, зорилгоо нуухын тулд элдэв шудрага сайн сайхны тухай эх оронч лоозонгоор халхлан сүрдүүлэг, рэкет хийдэг анхны томоохон үзэгдэл эндээс үүдэлтэй… Монголын улс төрийн тайзан дээрхи Энхбаяр, Энхсайхан нарын сонирхолтой өрсөлдөөн-холбоо ийнхүү улам тод боллоо. Энэ хоёр хүн эрх мэдэл булаацалдвал биенээ эгнэгт дэвслэн хөнөөхөөр уралцах боловч дундын нийтлэг дайсан гараад ирвэл андын холбоотон болно. Цаашид ийм эсрэг тэсрэг байдал хэд хэдэн удаа давтагдсан. Товчхондоо хэн хэн нь зарчим гээч юмыг огтоос мэдэхгүй, тоодог ч үгүй ажгуу” гэсэн нь өнөө цагт ахин дахин бодож болгоох учиртай үгс болой.
Н.Энхбаяр өнгөрсөн намар ирээд буцахдаа “нүүрсчин” гэх бүлэг монголын улс төрд байдаг, тэд ТТ-г гартаа оруулах гэж эртнээс хичээж чармайж байгааг олон нийтэд дуулгасан. Түүний анд бөгөөд дайсан нь болох мега төсөлчин М.Энхсайхан Н.Энхбаяртай эсрэгцсэн мөртөө нийцсэн хоёр үзүүрт бодлогыг хонин жилд хэрэгжүүлэхийг чармайж байна. Нийцсэн гэдэг нь Н.Энхбаярын нэр зааж дурдсан улс төрчдөөс бүрдсэн “Нүүрсчин” бүлэг гэж үнэхээр монголын улс төрд оршдог, тэд ТТ-г гартаа оруулж авахын төлөө яахаас буцахгүй байгааг нийтэд ойлгомжтойгоор дэлгэн харуулах юм. Энэ ажлаа бол мега төсөлчин сайн эхлүүлсэн.Эсрэгцэх бодлого нь “мега төсөл” хэмээх сүржин нэр томъёог эргэлтэд оруулах замаар өөртөө улс төр, эдийн засгийн ямар нэг ашиг унагах юм. Баабарын бичсэнчлэн 250 сая долларын өртөгтэй төслөөс 20 сая долларыг Э дагалдагсдадаа амлаж байсан гэх жишиг тооцоогоор бол 4 тэрбум долларын өртөгтэй ТТ төслөөс хэдийг амласан байж таарах вэ? 350 сая хавьцааны юм уу даа.
Э өнөөдрийг хүртэл Баабарыг шүүхэд дуудаагүй, гомдол гаргаагүйг бодоход тооцоо бодитой байх. М.Энхсайхан “Мега төсөл бол баялгийг устгагч юм. Мега төслүүдийн гуравны хоёр нь унадаг, гуравны нэг нь л бүтдэг” гэх зүйлийг давтамжтайгаар ойр ойрхон дурсаад байгаа нь хожмын өдөр уснаас хуурай гарах бэлтгэлээ хийж байгаа л хэрэг юм.Тэр өмнө нь Эгийн голын усан цахилгаан станц гэдэг мини төсөл дээр тараа таниулсан шүү дээ. Одоо ТТ мега төсөл нь бүтэхгүй гэдгийг хамгийн сайн мэдэж байгаагийн хувиар хожмын өдөр ялгүй гарах нүхээ ухаж байна.”Би хэлээ биз дээ, бүтдэггүй юм ” гэж хэлэхэд л гэм нь цайрах юм байх. Са болохоор Э-гийн үгээр хамаг мэдээллээ хийж байгаа. Хажуугаас нь А гомдоллоно. Я, На хаана ч яваа юм бүү мэд. Арай Я.Батсуурь биш байгаа даа.
Синхуа агентлаг Монголын дампуурлыг ёрлосоны дараа зөрчилтэй ойлголт үүсээд байна.ТТ-г Шенхуад өгчихөөд байхад дампуурах нь үнэн юм бол өгөх нь хэнд ашигтайюм? Шенхуа ТТ-г дампууруулах гэж авч байгаа хэрэг үү?Энэ нь Богдын лүндэнд дурдсан “хятадууд хөнөөл авчрах” гэдэг нь болж таарах уу?гээд л олон тарчлаантай асуулт үүснэ.Нэг бодитой зүйл нь Э гуайн “Мега төсөл гарцаагүй чухал боловч улс орны аюулгүй байдлыг хөндөж, эмзэг байдлыг нэмэгдүүлдэг гэдгийг хэлэх гэсэн юм” хэмээх айлдвар байх гэж бодно. Xinhua агентлаг зөв мэргэлсэн бол аюулгүй байдал эмзэг болох нь үнэн л байна.
Мега төсөл хийдэг мундаг улс болох гэж байж дампуурчихвал ямар олиг байх билээ ч гэж бодох юм.Сургаар бол ТТ төсөл дэх гуравдах хөршийн оролцоо гэж юм бол огт байхгүй аж. Сумитомог хятадууд “хол бай” гэж загнасан, мега төсөлчин Э Зам тээврийн яамыг “дуугүй бай” гэж дарамтлаад Самсунгийг төслөөс шахаж гаргаж буй гэх гомдлууд хөвөрсөөр…Япон, солонгосууд гуравдахь хөршийн оролцоо байгаа гэж харагдуулах зорилгод ашиглагдаад дууссан бололтой юм. Э төслийг жигтэйхэн ил тод байлгана гэж зарласан ч Хөрөнгө оруулалтын гэрээний нөхцөлүүд, хувь эзэмшигчдийн гэрээний нөхцөлүүд, концессын гэрээний заалтууд бүгд нууц байгаа.Монголын цогт эрдэнийг гундаахын тулд ил байлгах учиргүй бололтой.
Монголын улс төр дэх хонин жилийн гол зурлагаас үүдээд дараагийн зурлагууд гарч ирнэ. Нүүрсчин бүлгийг үзэн ядах, баялгаа хяналтдаа буцаан авах эрмэлзлээр жигүүрлэсэн Га, У, Ма ардын баатрууд маань жагсаал цуглаанаа хавраас ч өмнө эхлүүлэн, зохиосон орцны дуугаа дуулахаар яарна.Жагсаал олшрохыг Са мэдэж байгаа учир төв талбай дээр буй Майдар цогцолборын танилцуулгын байрыг буулгана. Жагсагчид тэнд орж, эсвэл нөмөрт нь дулаацаад байгаад “шавар хаая” гэж ярьсан байдаг. Нөгөө талаар ирээдүй цагийн бурхан Майдар нь нүүрсчин бүлгийн шүтээн Шүгдэнд харш учир нүднээсээ үтэр зайлуулахыг ч эрмэлзсэн байх. Монголын цогт эрдэнийг бууруулах давхар зорилго ч байдаг байх. Энэ талаар Богд ламын лүндэнд тодорхой заасан буй.
ТТ, ОТ төслүүдээс улсын төсөвт, жирийн иргэдэд ямар ч тусгал ирэхгүй байсаар 2016 он хүрэх нь одооноос тодорхой тул энэ нь популистуудын сайхан далим болж жагсаал цуглаан тасрахгүй байх урьдач нөхцөл болж таарна. Оны төгсгөлөөр хүнс хомсдож, иргэд гундах цагаар солонгосын тэнгэрээс Үндэсний удирдагч бууж ирэн “Улсаа хөгжүүлж, өшөөгөө авах хөтөлбөрөө” танилцуулангаа намаа Засгаас дуулиантайгаар татан гаргаж сонгуулийн ажилдаа ханцуй шамлан орох байх. Ингэхдээ нүүрсчин бүлгийн бузар булайг үргэлжлүүлэн дуудах ба үүнд нь ТТ-оос нэг төгрөгний ч ашиг орж ирэхгүй байгаа байдал ашиглагдна. Тэр цагт Баабарын “Зарчим гээч юмыг огтоос мэдэхгүй, тоодог ч үгүй” хэмээн тодорхойлсон мега төсөлчин Э “мега төсөл бол баялгийг устгагч, бүтэлгүй эд юм” хэмээх улигт үгээ давтан анддайсантайгаа ахин тэврэлднэ. Са жинхэнэ утгаараа “золиосны ЗГ” толгойлгосноо ойлгож үсээ зулгаах авч, А гарыг нь хорьж, “ТТ нүүрсчин бүлгийн хяналтад байгаа цагт алзахгүй” хэмээн тайвшруулахаар хичээнэ.
Маш товчхондоо галзууруулагч хонин жилд галзуу мэт ийм л улс төр өрнөх зурлага оршвой.
Эх сурвалж: www.tumen.mn
