Төр Төмбөгөр 
Дэлхийн хамгийн хүйтэн болон халуун нийслэл хот бол Улаанбаатар. Зуны аагим халуунд зам засварын ажлын улмаас машины түгжрэл нь тоймоо алдаж, иргэдийн бухимдал, цаг агаарын хэт халалтын улмаас иргэд амь насаа алдах тохиолдол ганц нэг бүртгэгддэг. Харин өвлийн улиралд Улаанбаатар хотын иргэд нийтээрээ утааны хорт лагерьт хоригдож буй мэт амь нас, эрүүл мэнд, үр удмаараа хохирдог. Энэ байдал арав гаруй жил үргэлжилж байгаа бөгөөд сүүлийн хоёр жил улам ч идэвхжээд байна.
Улаанбаатар хотын хүн амын 60 хувь буюу 180 мянган айл өрх нь тоосгон байшин, уламжлалт гэр сууцанд аж төрдөг гэсэн судалгааны дүн байна. Өөрөөр хэлбэл төдий тооны зуух галлаж, агаарт нүүрсний угаар, хорт утаа гаргаж байна гэсэн үг юм. Энэхүү утааг багасгахын тулд нийслэлээс “Утаагүй зуух” санаачилгын хүрээнд 123 мянган зууханд 100 тэрбум төгрөг зарцуулсан ч байдал хэвээрээ л байна. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага Улаанбаатар хотыг Иран улсын Ахваз хотын дараа дэлхийн хамгийн их бохирдолтой хоёрдахь хот гэж зарлав. Дэлхийн банкнаас судалгаа хийж нийслэлийн гэр хороолол орчим дахь хорт бодисын хэмжээ Монголын агаарын чанарын стандартын зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс 10 дахин их байгааг зарласан юм. Нүүрснээс ялгардаг бохирдол астма, уушигны үрэвсэл, зүрхний өвчин, уушигны хорт хавдар, мөн зуурдын үхэлд хүргэдэг. Канад улс дахь Саймон Фрейсерийн их сургуулийн судлаачид 2011 онд Улаанбаатарт нас барсан арван хүний нэг нь агаарын бохирдлоос үүдэж амиа алдсан гэсэн судалгааны дүнг танилцууллаа. Тиймээс тэдний судалгаанд үндэслэн Улаанбаатар хотыг “Хорт утаат хөндий” хэмээн албан бусаар нэрлээд байгаа юм.
АГААРЫН БОХИРДОЛ БА НӨХӨН ҮРЖИХҮЙ
Улаанбаатарын агаарын бо-хир дол, нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндтэй хэрхэн холбогдож байгаа нь анхаарлын төвд ороод байна. Лос-Анжелос хотын хүүхдийн эмнэлгийн дэргэдэх Сабан судалгааны хүрээлэн Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн ураг зулбалт, улирлаас шалтгаалсан агаарын бохирдол хоёрын хооронд маш хүчтэй хамаарал байгааг судалж тогтоожээ. Аливаа хүчин зүйлсийн хооронд статистик хамаарал байна гэдэг нь нэг хүчин зүйлийн утга нэмэгдэхэд нөгөөгийн утга дагаж өөрчлөгдөнө гэсэн агуулгыг илэрхийлдэг. Сабан судалгааны хүрээлэн 10 мянган эмэгтэйн мэдээллийг цуглуулж, улирлын чанартай агаарын бохирдол, үр зулбалтын холбоог тодруулах судалгаа хийсэн байна. Тавдугаар сард нэг мянган амьд төрөлт тутамд сайн дурын 23 удаагийн үр хөндөлт байсан бол арванхоёрдугаар сар болоход мянган амьд төрөлт тутамд 73 удаагийн үр хөндөлт хийгдэж байжээ. Мөн өвлийн улиралд тээсэн ураг өвчинд өртөмтгий, сулбагар, дорой, дархлаа сул, эмгэгтэй төрдөг нь тогтоогдоод байна. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотын утаа, агаарын бохирдол нь ард түмнийхээ эсрэг хийж буй“геноцид” буюу бөөнөөр устгах хэмжээнд хүрээд байгааг анхааруулж байна.
АГААРЫН БОХИРДОЛ БУЮУ ГАМШИГ
Манай улсын стандартаар тү-гээмэл бохирдуулах бодисыг стан-дартчилж өгсөн байдаг. Үүнд хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, том ширхэгт тоосонцор буюу PM 10, нарийн ширхэгт тоосонцор буюу PM 2.5, нийт тоос, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, озон болон хүнд метал, хар тугалга багтана. Энэ нь агаарын бохирдлыг бүрдүүлэгч гол элементүүд бөгөөд гэр хороолол болон авто замтай ойр агаарын бохирдол өндөр байгаа цэгүүдэд ихээр хуримтлагддаг байна. Улаанбаатар хотын хувьд энэ жил хүхэрлэг хийн агууламж 54 хувиар нэмэгдсэн гэсэн дүн мэдээ байна. Манай түүхий нүүрс хүхрийн агууламж ихтэй. Харин иргэд түүхий нүүрс ихээр хэрэглэж байгаагаас үүдэн бохирдол улам бүр нэмэгдсээр байна. Өмнөх жилүүдэд энэ үзүүлэлт тодорхой хэмжээнд буурсан байж. Шинэчлэлийн Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн “Нүүрс” хөтөлбөрийн хүрээнд тортог багатай Багануурын уурхайн нүүрсээр иргэдийг хангаж байсан нь бууралтад ихээхэн нөлөөлжээ. Гэвч дээрх хөтөлбөр зогсч, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн хүмүүс нь агаарын бохирдлыг бууруулсан“гэмт хэрэгтэн”-үүд болоод байгаа би лээ. Энэ жил эргээд ийнхүү агаарын бо-хирдол дахь хүхрийн агууламж нэмэгдсэн нь иргэд сайжруулсан түлш, тор тог багатай нүүрс хэрэглэхгүй бай-гаатай холбоотой гэж үзэж байгаа аж.
Бодит хэмжилтийг стандарттай харьцуулан гаргасан хэмжилт буюу 500-гаас дээш гарвал маш их бохирдолтой гэж үздэг байна. Түүнээс биш 500-гаас тэд хүртэл гэж тооцсон дээд хязгаар байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, маш их бохирдолтой байна гэдэг нь нийт хүн амын эрүүл мэндэд нөлөөлнө гэдгийг л хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг. Онцгой тохиолдолд гамшгийн арга хэмжээ зарладаг. Хэдийгээр Улаанбаатар хотын хэмжээнд онцгой байдал зарлах төвшинд хүрсэн ч 24 цагийн турш үргэлжлэхгүй байна хэмээн үзэж, өнөөдрийг хүртэл онц байдал зарлаагүй. Үнэндээ агаа рын бохирдлын хэмжээ чанар стандартаас 10-30 дахин давсан тохиолдолд шууд аюулын дохио өгөх ёстой ч сургууль, цэцэрлэгийг амраах төдийгөөр хязгаарлаад байгаа юм. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол Гандан орчим хийгээд Хархорин зах, нэгдүгээр хороолол, зүүн тийшээ Ботаник орчим, III Дулааны цахилгаан станц болон Долоон буудал, Дарь эхийн орчмын хэсэгт хэт гамшгийн хэмжээнд хүрсэн нь тогтоогдоод байна.
АГААРЫН БОХИРДЛЫН ХОР УРШИГ
Агаарын бохирдлын хор уршиг нь хүнд шууд нөлөөлж, эрүүл мэнд, амьд явах эрхийг нь зөрчиж байдаг. Агаарын бохирдлыг бүрдүүлэгч хорт утааны нөлөө нь хэнийг ч ялгахгүй хүн бүрт адил нөлөөлдөг. Улаанбаатар хотын иргэдийн хувьд олон жил агаарын бохирдлын хор уршигт нэрвэгдэж ирсэн гэдэгтэй маргах ёсгүй. Нийслэлийн хүн ам амьсгалын замын болон зүрх судасны өвчлөл, артерийн даралт ихсэх, астма, бронхит, харшил, уушигны цэврүүт үрэвсэл зэрэг өвчлөлд байнга нэрвэгдэж байна. Эдгээр өвчлөл нь агаарт байгаа хорт утаанд агуулагдах диоксин, кадми, хлор, бензопирин зэрэг хорт бодисын нөлөөгөөр үүсдгийг олон орны судлаачид тогтоожээ.
Нүүрс нь хүрэн болон чулуун нүүрс, антрацит гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь нүүрстөрөгч, устөрөгч бөгөөд хүчилтөрөгч, хүхэр, азот тодорхой хэмжээгээр агуулагдана.
Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл нь түлш, шатахууныг дутуу шатаахад үүсдэг өнгөгүй хий юм. Шаталт харьцангуй бүрэн бус явагддагаас газрын гадаргууд угаарын бохирдол их байна. Нүүрсийг шатаах үед ялгарах нүүрсхүчлийн хий нь агаар мандлын бохирдолд шууд нөлөөлдөг нь хор нөлөөг улам ихэсгэдэг байна. Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл уушгиар дамжин цусанд орж, эсэнд хүчилтөрөгч зөөвөрлөгч гемоглобинд нэгдэнэ. Ингэснээр хүний эд эрхтэнд хүрэх хүчилтөрөгчийн хэмжээг багасгаж, рефлексийг сулруулж унтаа байдалд оруулдаг байна.
Хэдийгээр Улаанбаатарын утаанд агуулагдах нүүрстөрөгчийн дутуу исэл хүний биед шууд мэдэгдэхүйцээр хор уршиг үзүүлдэггүй ч угаарын хийнд их хэмжээгээр хордуулдаг гэж үздэг байна. Энэ нь дараах шинж тэмдгүүдээр илэрдэг байна. Иргэн таны толгой өвдөж эргэх, дотор муухайрах, амьсгаа давчдах, бие сульдах, ухаан алдах шинж зовиур өвлийн улиралд ихээхэн илэрч байвал энэ нь нийслэлийн агаарын бохирдол таныг өвчлүүлж байна гэж ойлгож болно.
Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бүрдүүлэгч хорт хий таны биед ямар нөлөө үзүүлдэг вэ. Хүхэрлэг хий нь цахилгаан станц, уурын бо-лон гэрийн зуух, цаас болон төмөр хайлуулах үйлдвэрлэлийн процесст ялгардаг ба нүүрс, газрын тос зэрэг хүхэр агуулсан түлшийг шатаахад үүсдэг өнгөгүй, урвалд идэвхтэй ордог хий юм.
Агаарт хаягдаж байгаа хүхрийн давхар исэл нь атмосферт исэлдэж (2SO2+O2 H2SO3), SO3 үүсгэдэг бө-гөөд энэ нь усны ууртай урвалд орж хүхрийн хүчлийг үүсгэж, агаарт маш жижиг дуслуудаас бүрдсэн хөнгөн мананцар бий болгох бөгөөд хүчиллэг тунадас үүсэхэд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Удаан хугацаагаар агаарт хүхэрлэг хий, тоосонцор хоёулаа хавсарч ихээр илрэх үед амьсгалын замын өвчний шалтгаан болж, уушигны дархлаа алдагдаж, уушигны үрэвслийг бий болгоод зогсохгүй зүрх судасны архаг өвчнийг хурцатгана.
Азотын исэл нь цахилгаан станц, уурын зуух, автомашинаас бензин, дизель, нүүрс мэтийн түлшний ша-талтаас үүсдэг утаанд ихээр агуу-лагддаг, урвалд идэвхтэй ордог бо дис юм. Азотын исэл нь агаарт исэлдэж азотын давхар ислийг үүсгэж, улмаар усны мананцарт уусч азотын хүчлийг үүсгэдэг. Утаа униар болон хүчиллэг тундасыг бий болгодог, мөн амьсгалын замын эд эрхтнүүдийг гэмтээх ба уушгинд нэвтрэн орж, салст бүрхэвчид наалдан азотлог хүчлийг үүсгэдэг аж.
Ингэснээр амьсгалын замын эрхтэнг гэмтээхээс гадна өвчин хуучийг сэдрээх, биеийн дархлааг сулруулах зэргээр нөлөөлдөг байна. Агаарын бохирдлын улмаас эрүүл мэнд, амь насанд учирч буй энэхүү хохирол, хор хөнөөлийг эдийн засгийн үнэлэмжээр үнэлж цэгнэх аргагүй юм. Амь нас, эрүүл мэнд гэдэг юугаар ч үнэлшгүй баялаг. Хүн ардынхаа эрүүл энх, амьд явахыг хангах үүрэгтэй төр засаг, нийслэлийн удирдлагууд юу бодож, юу хийж байна гэдэгт хариулт нэхэх эрх иргэн танд нээлттэй бий.
Д.Лхагва-Очир
