Төр ТөмбөгөрАН-ын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөнөөсөө хойш хэвлэлд ярилцлага өгсөнгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн процесс, үр дүнг хэрхэн дүгнэж байна?
-Мэдээж хууль бус үйл ажиллагаа маш их явлаа. Аль хоёр жилийн өмнөөс бэлдчихсэн улс төрийн бэлтгэл ажлын хүрээнд Ерөнхийлөгчийн сонгууль боллоо. Асар их хөрөнгө мөнгө нийгэмд цацагдлаа. Ямар хэмжээний мөнгө тараасныг хүн бүр мэдэж байгаа. Төрийн бүх шатны албан тушаалтнууд бүгд нэг хүний төлөө хүчээр саналаа өглөө. Үүнийг бүгд харж байгаа шүү дээ. Тиймээс заавал надаар хэлүүлж яах гээд байгаа юм бэ. Үнэхээр шударга сонгууль болсон юм уу. Түрүүчээсээ маш олон иргэд, байгууллагуудаас гомдол санал гарч байна шүү дээ. Энэ бүгдийг хууль хяналтын байгууллага нь нарийн сайн шалгахгүй, хөдөлж өгөхгүй байна.
эрх барьж байгаа улс төрийн хүчин парламентад үнэмлэхүй олонхын суудал эзэлж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд мөн хүч түрсэн байдлаар сонгуулийн үр дүнг гаргалаа. Энэ бүгдээс нийгэмд тодорхой хэмжээний айдас бий болчихсон байна. Үүнийг ил тод ярихгүй байна.
-АН олигтойхон байсан бол хэт олонхын гарт засаглал төвлөрөхгүй л байсан шүү дээ?
-Үүгээр та хүмүүсийн ярьж байгааг л асууж байна. Цаг нь болохоор ярих ёстой юм надад бий. Арай болоогүй байна.
-Нэг намд хэт их эрх мэдэл төвлөрөх нь ардчиллыг бүдгэрүүлэх аюултай хэмээн зарим судлаачид үзсэн байсан…
-Ардчилал угаасаа бүдгэрчихсэн шүү дээ. Жишээлбэл, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд өнөөдөр хэнийг магтан дуулж байна. Амьдрал ямар байгаа билээ. Өнөөдөр иргэдийн гар дээрх орлого, зарлага ямар байгаа билээ. Хичнээн аж ахуйн нэгж байгууллага дампуурч байна. Хэдэн мянган хүн ажилгүй болж байна. Гэтэл бодит байдал дээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бүх юм сайхан байгаа юм шиг бичиж, өнөөгийн эрх баригчдыг магтан дуулж байна. Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх бол ардчиллын гол амин судас. Гэтэл үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлдэг гол хэрэгсэл болсон хэвлэл мэдээллийн байгууллага бүгд эрх баригчдыг магтан дуулагч болж хувирлаа.
-Тэгвэл иргэдийн төлөөлөл болсон парламентын үйл ажиллагаа ямар түвшинд байна гэж та харж байна?
-УИХ-ын үйл ажиллагаа тэг зогссон. Үйлдвэрээр төлөөлүүлбэл үйлдвэрлэл явах биш, зогсчихсон байна.
-Харин ч олон реформ хийгээд байгаа юм биш үү. Шүүх засаглал, боловсролын салбарт реформ хийлээ, хийж байна гэх зэргээр яриад л байна шүү дээ?
-Юуных нь реформ байх вэ дээ. Өмнөх парламентаас уламжлагдаж ирсэн зарим нэг ажлууд явж байна. Ардчилсан хүчний олонх байсан болон дараагийн холимог байсан үеэс эхлүүлсэн зарим нэг нааштай ажлуудын үр дүн өнөөдөр гарч байгаа болохоос өнөөгийн эрх баригчдын зүгээс хийсэн ажил гэж бараг байхгүй. Яг үнэндээ парламент өнөөдөр ажиллахгүй, унтаад байна. Парламентын засаглалтай улс гэхэд парламентын засаглалын манлайлал үүрэг роль үнэхээр харагдахгүй байна.
-Намаасаа сонгогдсон УИХ-ын гишүүдэд ямар дүгнэлттэй байна. Сөрөг хүчний үүргээ хэр биелүүлж байна вэ?
-Сөрөг хүчин байж чадахгүй байна. Уг нь миний журмын нөхдүүд. Гэхдээ би тэднийг хараад үнэхээр харамсаж байна. Ний нуугүй хэлэхэд, зарим тохиолдолд сөрөг хүчин гэж хэлэхээс ичиж байна. Ийм сөрөг хүчин байдаггүй юм.
-“Хэлгүй” сөрөг хүчинтэй болсонд хэн буруутай вэ?
-Сая бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд дуусгавар болгосон Ерөнхийлөгчийн л хийсэн ажил шүү дээ. 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн ялагдал, саяны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүн гээд бүх зүйл холбоотой.
-Гэхдээ 2020 оны сонгуулийн ялагдлыг яагаад өмнөх Ерөнхийлөгчтэй холбоод байгаа юм бэ?
-2017 онд өмнөх Ерөнхийлөгчийг сонгох ажлыг би өөрөө гардан зохион байгуулсан. Манай намаас нэр дэвшиж, сонгогдсон. Мэдээж Монгол төрийн тэргүүний хувьд эв нэгдлийг эрхэмлэгч байх,нам бус байх ёстой.Тэр хүн ардчилсан Ерөнхийлөгч байх ёстой байсан юм. Гэтэл ардчилсан Ерөнхийлөгч байж чадаагүй. Тухайн үед манай нам хэдийгээр парламентад цөөнх байсан ч Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газартай хариуцлага тооцож огцруулсан. Дараа нь У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг дэмжиж гаргаж ирсэн. Түүний дараа эргээд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газартай хариуцлага тооцох шийдвэрлэх мөчид АН-ын бүлгийн гурван урвагчийг хэн оруулж ирсэн юм бэ. Х.Баттулга л оруулж ирсэн шүү дээ. Өнөөдөр тэр гурван урвагч нь шагналаа аваад явчихлаа. Хоёр нь элчин сайд боллоо. Нэг нь маш том төслийн тендер авчихсан, нутагтаа жаргаад хэвтэж байна. Ийм байдлаар улс төрийг арилжаа наймаа, ашиг хонжоо мэтээр харвал цаашид улс оронд шударга ёс оршин тогтохгүй. Хоёрдугаарт, тэр үеэс эхэлж АН-ыг дотор нь хагалж бутаргах, АН-ын удирдлагуудын нэр хүндийг харлуулж, гүтгэх ажлыг Х.Баттулга тэр үеийн эрх баригчидтай нийлж маш гарамгай хийсэн. Эрх баригч хүчний 65 гишүүнтэй нийлж АН-ыг буланд шахсан. Муу сайнаараа хэлүүлж байгаад өнөөдөр ямартаа ч АН-ыг устгуулчихгүйхэн шиг, хэн нэгэн албан тушаалтны албан тушаалын шат ахидаг гишгүүр болгочихгүйхэн шиг авч ирсэндээ би баяртай байна.
-АН-ын үр шимийг олон жил хүртэж ирсэн Ерөнхийлөгч асанд намаа устгах санаа байхгүй байлгүй дээ. Ямар ашиг сонирхлын үүднээс ийм үйлдэл хийгээд байна гэж та үзэж байна?
-Тэр хүн өөрөө мөнхийн хаан байх сонирхолдоо хөтлөгдсөн. Тухайн үед ийм үр дүн гарна, хуулийг өөрчилбөл ийм нөхцөл байдал үүснэ гэдгийг тооцоолж бодоогүй. Ер нь өөрөө юм уншдаггүй хүн шүү дээ. Хуулиа уншаагүй байж байгаад л “хийлгүүлчихсэн”. Хоёрдугаарт, үзэл санаа, үнэт зүйлээ эрхэмлэдэггүй, ардчиллын үнэ цэнэ ямар байдгийг ойлголгүй том эрх мэдэлд хүрэхээрээ түүнийгээ самардаг юм байна л даа. Энэ хүн чинь сүүлд буюу 2006 онд “Эрэл”-ийн намаас АН-д орж ирсэн. Орж ирээд маш богино хугацаанд эрх мэдэл, албан тушаалд хүрсэн. Удаа дараа сайд, дарга болсон. 2006 онд орж ирснийхээ дараа 2007 онд Монголын ардчилсан холбооны даргын албыг надаас авсан. Зам тээврийн сайд, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд байлаа. 2017 онд Ардчилсан нам, ардчиллын нэрээр Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож гарч ирсэн.
-АН-ын хуваагдал ,талцал хэрүүл хэзээ дуусах юм бэ?
-АН-ыг хуваагдалтай гэж хэн хэлээд байгаа юм бэ. Танаас асууя л даа. Таны ажилладаг “Өдрийн сонин” өөрөө хуулийн этгээд биз дээ. Улсын бүртгэл дээр бүртгэлтэй хуулийн этгээд мөн үү гэвэл мөн. Гэтэл танай сонины нэг сэтгүүлч “Би “Өдрийн сонин”-ы эзэн байна. “Өдрийн сонин”-ыг би төлөөлнө” гээд яриад явбал танай сонин хоёр болчих уу. Хууль дүрэмгүй улс орон шиг юм ярьдгаа одоо боль.
-Хуваагдалтай байгааг нийгэм даяараа мэдэж байна шүү дээ. Бүр О.Цогтгэрэлийн АН, М.Тулгатын АН гэдэг болчихсон байна?
-Юун хуваагдалтай АН яриад байгаа юм. О.Цогтгэрэл гэж хүн хаана бүртгэлтэй юм бэ. Та сурвалжлагч юм бол эрэн сурвалжлаад О.Цогтгэрэлтэй уулз л даа. Уулзаад О.Цогтгэрэл дарга аа, таныг АН-ын дарга гээд бүртгэчихсэн эрх бүхий ямар шийдвэр байна вэ. Таныг Улсын бүртгэлд бүртгэх эрх бүхий байгууллага нь Улсын дээд шүүх. Улсын дээд шүүхийн тогтоол шйидвэрийг үндэслэж Улсын бүртгэлийн ерөнхий газраас Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ олгодог гэрчилгээ тань хаана байна. Хууль ёсны тамга тэмдэг тань хаана байна гээд асуу. Хууль ёсны дарга гээд бүртгэсэн УДШ-ийн тогтоол тань хаана байна. Надад бол бүгд байна. 2017 оны гуравдугаар сард хуралдсан Улсын Дээд шүүхийн 01 тогтоол надад байна. Түүнийг үндэслээд олгосон Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын гэрчилгээ ч байна. Хууль ёсны тамга ч байна.
-Иргэд танай намын дотоод хуваагдлаас одоо бүр залхаж байна шүү дээ…
-Залхах хэмжээнд би хийгээгүй. Залхах хэмжээнд тэр улсууд л юм хийгээд байна. АН-ын зүгээс нам хуваагдалтай байна ч гэдэг юмуу, эсвэл хэн нэгнийг буруутгасан байр суурь илэрхийлэхгүй байгаа шүү дээ.
-Тэдгээр хүмүүс ямар ашиг сонирхлын үүднээс энэ намыг хагаралтай мэтээр харагдуулах гээд байгаа юм бэ?
-Улс төрийн ашиг сонирхол, зорилгоор АН-ыг хагаралтай, хуваагдалтай мэтээр харагдуулах гээд байна шүү дээ. Энэ намыг харлуулах, гутаах, сонгуульд оролцох боломжийг нь хаах, улмаар энэ намын хууль ёсны эрхтэй хүмүүсээс намын тамга тэмдгийг булааж авах гэсэн оролдлого байгаа. Өөр тэдэнд ямар зорилго байх вэ дээ. Эрх баригчид ч ингэж хүсч байна. Манай намд байгаа зарим нөхдүүд ч ингэж хүсч байна.
-Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга нар АН-ыг хагаралдуулсан гэж зарим хэсэг үзэж байна. Тэр хоёр ямар эрх ашгийн үүднээс намаа ийм байдалд хүргэчихэв?
-Ц.Элбэгдорж үүнд ямар ч хамаагүй. Ц.Элбэгдорж ажлаа өгчихөөд өөрийнхөө ажлыг хийгээд сууж байгаа шүү дээ. Ер нь яахараа дандаа Ц.Элбэгдоржийг хадны мангас болгож, бүх юманд хамаатуулаад байдаг юм бэ. Ц.Элбэгдорж гэдэг хүн ажлаа өгөөд явснаас хойш намын үйл ажиллагаанд огт оролцоогүй. Оролцож байгааг нь би лав мэдэхгүй юм байна.
-Таныг Ц.Элбэгдорж даргатай хамт ийм юм хийгээд байна хэмээн олон нийтийн сүлжээнд бичсэн байсан. Энэ хариултыг чинь өлгөж аваад мөн л сэвэх байх даа?
-Сэвнэ л биз дээ. Би бодит байдлыг л ярьж байна. Ер нь би бодит байдлыг ярихаас айдаггүй. Хүмүүс намайг юу гэж хэлэх нь надад сонин биш. Би магтуулах гэж улс төрд ороогүй. Шударга үнэний төлөө явах гэж л улс төрд орсон. 1989 оноос хойш 32 жил тасралтгүй шударга үнэний төлөө явж байна.
Шударга үнэний төлөө явсан энэ хугацаандаа өчнөөн л шүүмжлүүлсэн. Өчнөөн л муу хэлүүлсэн. Тэглээ гээд би хэзээ ч ухарч байгаагүй. Ухрах ч үгүй. Учир нь миний зорилго ийм. Хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч, парламентын засаглалыг дээдэлсэн шударга ардчилсан нийгмийг байгуулахын төлөө л улс төрийн үйл хэрэгт орсон. 26-хан настай байхдаа ардчиллын үйл хэрэгт орж байлаа.
-АН-ын Их хурлаар М.Тулгат даргыг намын даргаар сонгосон ч Дээд шүүхээс бүртгээгүй. Цаашид намын даргын асуудал хэрхэхээр байна вэ?
-Хууль дээдлэх зарчмаар ажиллах ёстой хууль сахиулах буюу хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж байх ёстой гол байгууллага бол Улсын дээд шүүх шүү дээ. Гэтэл УДШ-ээс АН-ын дотроо маргаантай байгаа учраас бүртгэхгүй хэмээн өөрсдөө хууль зөрчсөн дүгнэлт шийдвэр ирүүлж байгааг гайхаж байна.
Улс төрийн намын тухай хуулийн 13.9-т “Намын дүрмээр зохицуулах намын дотоод зохион байгуулалт, үйл ажиллагаатай холбоотой маргааныг шүүх хянан шийдвэрлэхгүй. Энэхүү маргааныг намын эрх бүхий байгууллага хянан шийдвэрлэнэ” хэмээн заачихсан. Манай намын эрх бүхий байгууллага бол Үндэсний бодлогын хороо, Үндсэн дүрмийн хороо.
Гэтэл Үндсэн дүрмийн хорооны шийдвэр гарчихсан. Үндэсний бодлогын хорооны шийдвэр гурав, дөрвөн удаа шийдвэр нь гарчихсан. Манай нам дотооддоо маргаантай эсэх нь шүүхэд ямар ч хамаагүй.Шүүх хянан хэлэлцэхгүй. Үүнийг Улс төрийн намын тухай хуульдаа тов тодорхой заачихсан байна шүү дээ. Хууль дээдлэх зарчмаар явах ёстой юм уу, эсвэл улстөржсөн байдлаар асуудлыг ярих ёстой юм уу. “Танай нам дотооддоо маргаантай байгаа учраас бүртгэх боломжгүй” гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Үүнийг юу гэж ойлгох юм бэ. Хуульгүй улс орон, хуулиас гадуур амьдрал гэж байдаг юм уу. Хууль зөрчих эрх өнөөдөр хэнд ч байхгүй. Дахин давтаж хэлэхэд, намын дүрмээр зохицуулах намын дотоод зохион байгуулалт, үйл ажиллагаатай холбоотой маргааныг шүүх хянан шийдвэрлэхгүй. Шүүхэд энэ хамаагүй. Энэхүү маргааныг намын эрх бүхий байгууллага шийдвэрлэнэ гээд хуульчлаад өгчихсөн байна. Үүнийг дээд шүүх яагаад шүүрч аваад байгаа юм бэ. Яагаад Дээд шүүх ийм тайлбарыг бидэнд өгөөд байгаа юм бэ. Бид маргаанаа шийдэх гэж дотоод маргаанаа арилгалаа. ҮБХ-оос удаа дараа шийдвэр гаргалаа. Үндсэн дүрмийн хорооны шийдвэр гарлаа. Улсын дээд шүүхэд гурван удаа бүх тогтоол шийдвэрээ хүргүүлсэн ч буцаасан. Тухайн үед шүүх, хуулийн байгууллагад нөлөөлдөг төрийн тэргүүн гэгдсэн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн нөлөөлж байсан. Тэр хүний захиалга буюу өгсөн үүрэг даалгавраар Дээд шүүх ажилласан гэж би хардаж байгаа. Тэгвэл одоо хуулийн дагуу бүрэн эрх нь дуусаад тэр хүн явчихлаа. Одоо өөр намын, өөр Ерөнхийлөгч гараад ирчихсэн. Тиймээс шүүх хуулийн дагуу ажлаа хий л дээ.
-Хуулийн дагуу ажиллаж чадна гэж харж байна уу?
-Чадах л үүрэгтэй шүү дээ. Хууль биелүүлэхгүй бол Монголд төр гэж байгаад яадаг юм бэ. Хуульд заасны дагуу холбогдох материалуудыг Улсын дээд шүүхэд хүргүүллээ. Одоо бид яах ёстой юм бэ.
-Нөхөн сонгууль удахгүй болно. Нөхөн сонгуульд АН яаж оролцох вэ. Мөн таныг нэр дэвшинэ гэсэн шуум сонсогдсон?
-Надад нэр дэвших онц шаардлага байхгүй. Учир нь намын даргын эрх, үүрэг, хариуцлага маань хараахан дуусаагүй байна. Тиймээс сөрөг хүчний хувьд улс төрийн намууд том жижиг гэлтгүй бүгд нийлж, өнөөгийн үнэмлэхүй олонхыг бүрдүүлж буй эрх баригчидтай тэмцэх ёстой. Үүнд иргэд ч гэсэн идэвхтэй оролцох ёстой. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд, иргэд эрх баригчдыг янз бүрээр шүүмжилдэг. Гэтэл хариуцлага тооцох торгон мөч ирэхээр хариуцлага тооцож чаддаггүй. Хэдэн төгрөгөөр ч юмуу тухайн үеийн ямар нэгэн ашиг сонирхлоор асуудалд хандаж сонголтоо дандаа буруу хийдэг. Үүнээс болж өнөөдрийн эрх баригчид дураараа аашлах гол нөхцөл бүрдэж байна.
-Шинэ Ерөнхийлөгчид ямар дүгнэлттэй байна. Удирдагч байх шалгуурт тэнцэж байна уу?
-Цаг хугацаа л харуулна. Зөв ч бай, буруу ч бай иргэд сонгоод гаргаад ирсэн. Энэ хүн цаашид ямар удирдагч байх вэ гэдэг нь цаг хугацааны шалгуураар харагдана. Аливаа муу юм цаг хугацааны шалгуураар ил болдог. Өнөөдөр яаран асуудлыг дүгнэмээргүй байна. Ерөнхийлөгчийн ажил бол амаргүй. Тодорхой цаг хугацааны дараа дүгнэлтээ хэлнэ. Манай улс парламентын засаглалтай учраас Ерөнхийлөгчийн нөлөө харьцангуй бага байдаг. Тэгэхээр парламентад хэн олонх байна, олонх болсон нам улс орны нийгэм, эдийн засгийн асуудлын өмнө хариуцлага хүлээх ёстой. Одоогийн парламент сонгогдоод нэг жил хоёр сар боллоо. Бүрэн эрхийн хугацааных нь 1/3 нь дуусч байна. Энэ хугацаанд юуг өөрчилж, ямар асуудлыг шийдэв. Нийгэм, эдийн засаг ямар байна. Ядуурал, ажилгүйдэл, хэдэн хувь өсөв. Инфляци хэдэн хувьд хүрчихэв. Зөвхөн Засгийн газрын өр гэхэд хэд дахин өслөө. Өрийн тааз сураггүй болчихсон. Улс орны нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал маш хүнд байна. Энэ намраас нэлээн хүндрэх төлөвтэй харагдаж байна. Өмнөх болоод энэ Засгийн газар цар тахал дэлгэрснээс хойш эдийн засгийн нөхцөл байдал хууль дүрмийн дагуу явж чадсан уу. Ковидын хуулийн хүрээнд маш их хэмжээний төсвийн хөрөнгийг хяналтгүй зарцууллаа. Хичнээн их наяд төгрөг юунд зарцуулсан юм бэ, ямар үр дүн гарсныг тайлагнах ёстой. Өнөөгийн эрх баригчид бодит байдалд яаралтай дүн шинжилгээ хийж, ямар зүйлд алдаж, онож байгаагаа гаргаж тавих ёстой. Болсон болоогүй пиар хийдгээ болих хэрэгтэй. Бодит үнэнийг ард түмэнд зөв талаас нь ойлгуул. Бодит үнэнийг мэдээлэхгүй, бүх зүйл болж байгаа мэтээр өнгө зассан хэлбэрээр явбал илүү том алдаанд хүрнэ. Өнөөгийн эрх баригчдын хамгийн том хариуцлага бол хэзээ ч залруулж болохгүй алдаанаас сэргийлэх ёстой. Бүхнийг гоё харагдуулж хуурахаас илүү хожим засч болохооргүй алдаанд улс орныг оруулахаас сэргийлэх хэрэгтэй.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ – Өдрийн сонин
